Eliohs: Electronic Library of Historiography
01
 
Collane Catalogo Generale Altre Risorse Redazionee Crediti Home

Gottfried Arnold

Commentatio de corrupto historiarum studio

Francofurti, 1697

Gottfried Arnold, Commentatio de corrupto historiarum studio, Francofurti, 1697
URL: testi/600/arnold/index.html
© Html transcription, revision and edition for Eliohs by Camilla Hermanin

Note editoriali

[2] Serenissimo potentissimoque Principi ac Domino Ernesto Ludovico Landgravio Hassiae, principi Hersfeldiae, comiti in Cattimeliboco, Dezia, Ziegenhainia, Nidda, Schaumburgo, Ysenburgo, Budinga, etc. etc. Domino suo multo clementissimo hoc cultus literarii genere pietatis partes conatus explere, aeternamque felicitatem ac dignam principe Christiano apprecatus praesidium ad tuendam probitatem amplificandaque studia expetiit quam potuit demississime subiectissimeque G[othofredus] Arnoldus.

[3] Academiae Gissenae Rector D[ominus] Michael Bernhardus Valentini totusque senatus academicus nobiliss[imis] academiae civibus s[alutem] p[lurimam] d[ico].
Optimi saepe pessimam corruptionem esse, siquid aliud, sane rerum historicarum perversio ad oculum ostendit, quae ut veritate sua lucentes iuris publici fundamenta firmaque regnorum et imperiorum stabilimenta sunt, ita sive dolo sive negligentia corruptae integris saepe regionibus atque regnis exitium portendunt. Tristissimum huius rei exemplum praebet bellum, quo Germania hactenus affligitur, decennale, cui iniustissimae exterorum praetensiones, quibus eradicatis primum aut suppressis antiquae Germaniae historiis, regionum suarum terminos ampliare gestiunt, aut speciem aliquam aut occasionem primitus dederunt. Habebat equidem quam plurima eaque ponderosissima momenta, quibus a Cluverio iam dudum elegantes circumscriptos Germaniae fines statuminare poterat Conringius polyhistor, sed aureum, quod astutissimum Galliarum rex ipsi iniecit, capistrum obstitit, quominus in vulgus [4] exeundo fictitiis eius praetensionibus obicem figere potuerint. Nec parilia Obrechti fundamenta quorum in prodromo Rerum Alsaticarum [Ulrich Obrecht, Alsaticarum rerum prodromus, Argentorati, 1681]. nobis spem olim fecit, hactenus detecta sunt postquam simili stratagemate per summos honorum apices, in partes gallicas sive raptus, sive captus fuit. Hinc ruptis et corruptis seculorum pristinorum foederibus et historiis, iniquissimis suis postulatis facile colorem addere novisque reunionibus vix unquam unctos aliorum terminos, suis subdole adiicere potuerunt. Quid quod in prioribus seculis, corruptelarum eiusmodi vestigia prostant cum non tantum Graeci (quorum fides hinc sublesta est, historiis suis fabulas saepe immiscuerunt, sed et de Odoardo quodam Angliae rege enarrat Boëtius, quod debellat a Scotia omnes Scotorum historias Vulcano obtulerit, ne per easdem unquam potentiam antecessorum aut in memoriam sibi revocare aut in exemplum proponere, sicque turbas aliquando et motus intestinos movere possent. Quantae vero corruptelae historiam ecclesiasticam infecerint, quis aut antiquissimos Christianorum ritus suppresserunt aut fanaticis ethnicorum superstitionibus deturparunt heterodoxi, vel unicum illustris Spanheimii votum testatur, dum in praef[atione] ad introd[uctionem] in Hist[oria] S[acra]: «Utinam exstaret, inquit, s[acrae] historiae hic fructus, quo haec nostra tempora ex prioribus emendarentur, et praeterita illa hac superiora ecclesiae veteris orbi Christiano postliminio redderentur!».
Possent et aliorum hac in parte desideria fusius exponi, nisi fundum hunc iam dudum et excoluisset et occupasset vir nobilissimus atque excellentissimus D[ominus] Gothofredus Arnoldus, qui a celsissimo Hassoram Principem, D[omino] Ernesto Ludovico, Hassiae Landgravio, Principe Hersfeldiae etc. etc. D[omino] nostro clementissimo, gratiosissime designatam sibi historiarum professionem compta eruditaque propediem oratione inaugurali, De corrupto historiarum studio, pro more auspicabitur, et quicquid ad selectissimi [5] huius argumenti elucidationem facere videbitur, data opera publice exponet; historiam, inquam, exponet universam et speciatim ecclesiasticam, apparatu quidem et subsidiis sufficientibus esse instructam, sed nec tanta fide, nec pari prudentia, huc usque tractatam esse adeo ut maxima indigeat emendatione. Quemadmodum itaque reliquae disciplinae seculo hoc prorsus alia ab eruditis ratione proponuntur, sic in eo posthac erit totus, ut errores ab historicis commissos ad oculum ostendat, mendacia fabulasque convellat, studia partium pravosque affectus in scriptoribus observet, ceterasque corruptarum historiarum causas in apricum proferat, non alium in finem quam ut veritas in profundo Democriti puteo hactenus abscondita, eruatur, innocentia vindicetur, reliquae facultates adiuventur et corruptus hactenus ecclesiae status serio emendetur. Vestrum autem erit, cives academiae lectissimi, viri solertissimi, propositum applausu vestro urgere, zelo vestro discendique ardore animum ipsi addere, et de rebus arduis et selectissimis dicturo sequenti Iovis die, hora X antimeridiana vacivas et curiosas aures praebere. Hoc universo senatui accademico, novoque tum oratori tum professori gratum, vobis autem fructuosum et decorum erit. Valete! P. P. die 29 au[gusti], an[no] 1697, sub sigillo acad[emiae] maiori.

[6]

De corrupto historiarum studio

P. P.

Quoties antiquitatum monimenta pondero atque intervalla temporum partior, toties quidem memorabilia quaevis literis consigno, sed huius maxime seculi fata prorsus admiranda deprehendo. Ponentur haec singula alias in medium, quando in praesentiarum historiae rationes commemorandae sunt, in quantum illa et veterum e patrum avorumque res gestas contemplatur. Evenit, fateor, historiae, et inprimis sacrae, ista felicitas, ut cum recentiora quaevis annotentur, tum maxime infinita ferme antiquitatis documenta ex oblivionis periculo hucusque sint erepta. Qua in re velut aemulas inter se mutuo vidimus Europae nationes, ut iam ex initio huius seculi admiremur Casaubonos, Scaligeros, Forbesios, Vossios, Grotios, Baronios, Petavios, Sirmondos. Iam successu temporum industriam veneremur et labores Rigaltii, Iac[obii] Gothofredi, Salamasii, Usserii, Labbei, Valesii, Combesisii. Porro etiam Cotelerios, Dacherios, Baluzios, Blondellos, Moinios, Gudios, Conrigios, Menagios in pretio habeamus. Denique e proximis retro annis Huetios, Caveos, Morhofios, Dodvvellos, Pearsonios, Larroquanos, Dupinios, Papebrochios, Mabillonios, Zigleros, Seckendorfios, Ittigios recordemur: quin et in hac academia atque in his regionibus Hassiacis exstiterunt, qui greca latinaque studia magnopere amplificarunt ac cum cl[arissimo] viro Jo[hanne] Conrado Dieterico omnia preclara praestiterunt.

[7] II. Vehementer etiam in his ceterisque omnibus probandum est, quidquid industriae ac fidei attulerunt, ut historia indubitata temporum testis atque veritatis lux iure suo haberi queat. Sane si tantum eius apparatum respicias, tot vasta scriptorum volumina, tot noviter eruta monimenta, non est quod de penuria conqueramur. Ingratus sit atque insigniter impudens, qui neget inexhaustos virorum maximorum labores, conquirendis, eruendis, illustrandisque et vindicandis historiis impensos.

III. Ast neque ad iniuriam neque incommoda cuiusquam pertinere arbitror, si dixero: historiam et sacram maxime, naevis suis insignibus adhuc tum laborare, multaque ab antiquis et maioribus vel corrupta vel plane ficta et falsa ad posteros transmissa observari. Tot insuper apud plerosque scriptores veritati adversa exstare, ut ab iis quidem exemplum diligentiae capiendum, sed delectus tamen rerum cum cura sit habendus. Id iam apertius evincam, ac quale sit, quibusque ex causis ac fontibus manaverit, vestra, auditores omnium ordinum honoratissimi, benevolentia confisus, idoneis argumentis commonstrabo.

IV. Exempli interest, et ecclesiae reique publicae refert, ut gestarum verum documenta non commemorentur magis sempliciter, quam ex initiis causisque eventorum ac usibus legitime et ex vero diiudicentur. Planius dicam atque omne historici officium in ea laude complectar, si suis omnia ponderibus aestimet, nihil temere vel ex partium studio proponat, aut quae eiusmodi sunt, ut ad vanam fluxamque delectationem, captationemve gloriae ac commodorum spectent, adeoque inter simulacra et larvas una cum auctoribus suis evanescant.

V. Repetenda igitur omnis historiae ratio a Deo est, cuius spiritum neque virtus neque prona impertiendi voluntas destituit. Huius ex lumine uti omnia sapientiae ac doctrinae instrumenta sumi debent, ita constitutis per eum historiae subsidiis [8] commoda quaelibet inde sunt arcessenda. Parum tamen dixi, nisi addidero, illum demum historicum geminum et ad mentem divinam formatum esse, qui revocatus a corrupto impioque naturae depravatae sensu de integro sit ex Deo genitus, animoque prorsus immutatus, initiatus vero per fidem soli Christo et coniunctus. Is vero totum se Deo credit, atque perversae rationi voluntatique ac ceteris rebus caducis sponte renunciat, seque ad Christum Iesum unice revocat imitandum pariter atque amore complectendum. Tum vero sua omnia ab auspiciis ductuque numinis pendere intelliget, ac per preces serias et fidei obsequium, idque simplex et infucatum vires obtinere inducet animum, quibus cupiditates frangat, et Christi institutis temperet.

VI. Tales qui sunt, non omnia credunt temere, quae alii vel ex ingenio vel mala fide confinxerunt. Sed procul studio et percipiunt ab aliis relata, et ipsi auctores ex vero reddunt, causasque ac eventa rerum apud animum profunde repetunt; tum etiam ditinguunt omnia suis spatiis, et quid rectum pravumque sit, idonee demonstrant. Tantum vero abest, ut historiarum veritatem convellant, ut sciant potius et prodant ipsi momenta rerum, consiliaque et opera numinis supremi perspecta habeant designentque feliciter, quae ante et post hominum corruptionem a Deo geniisque ac hominibus sint perpetrata. Quae universa eo spectant, ut tota ἀποκατασάσεως πάντων[1] ratio animis observetur, oculusque per sapientiae divinae harmoniam ex praeteritis temporibus per praesentem aetatem in futura atque ipsam aeternitatem figatur. Denique ut tota historici mens in solo Deo, quatenus ille tandem omnia in omnibus futurus est, insistat atque conquiescat.[2]

VII. Partienda quidem hoc modo sunt argumenta rerum, ac prout illae geruntur, ex auctoribus idoneis omnino depromenda. Verum inprimis ductu Dei dispiciendum, quid iuri divino ac moribus optimis conveniat, et auctore Deo non obscure [9] et inspeciem solum comprobetur. Ita historicus verax nec documenta humana spernit, neque ex ingenio quidquam comminiscitur, quando illi expeditum est σοφίαν ἀρχαίων ἐκζητεῖν, διήγησιν ἀνδρῶν ὀνομασῶν συντηρεῖ ν,[3] quod aeternae Patris sapientiae Iesu Christo tribuitur.

VIII. Quare literas earumque presidia haud abiicit neque falsum pro vero obtrudit, quod in philosophia vulgari alias saepius contingit. Si illud modo firmum fixumque apud animum maneat, ut ad usum et tractationem vitae omnia referantur atque emendatio fiat morum, illustriaque veterum facta palam et publice atque sine metu malevolorum, promulgantur. Quam rationem qui probat et sequitur, perpetuaque attentionis lege rectum a pravo discernit; is propius a scopo abest et accurate etiam post divinam institutionem literis ad felicitatem eruditur.

IX. Conficitur inde summum historiae caput, pium nempe ac liberum, neque ullis per meum aut spem legibus circumscriptum. veritatis studium, quod nos ab omni perturbatione procul constituat. Idque necessum est, non in nuda tantum rerum gestarum commemoratione acquiescat, sed eas ad regulam quoque divinam ac non fallentem exigat, atque ostendat, num cum illa congruant et concilientur.

X. Iamsi in perquirendis historicis illud quisquam facere instituat, quam exiguus verorum numerus apparebit? Etenim illud longe indignissimum est, quod vulgus scriptorum, non doctrinae solum Christianae, sed rectae etiam rationis summam, male de posteris meritam, obscurat, quando omnia ad τὴν ἀναστροφὴν τὴν πατροπαράδοτον revocare solet. Igitur mirari licet, tot praeconia factorum, quae per effrenem bellorum aut tribunalium et cathedrarum quoque sacrarum licentiam impune perpetrata ex mente Christi apertis criminibus [10] fuerant annumeranda. Legere obvium est tot ausa clericorum temeraria, vel avare superbeque et proterve gesta, pietatis zelique titulo posteritati commendata. Summatim tantum non omnia velut in scena sub personarum larvis per summam simulationem peracta deprehendas. [4]

XI. Blandiuntur ita sibi mutuo mortales, atque incautos invitant, simul ac decipiunt, nocentque exemplis pessimis, ac nihil Deo praeter irascendi causas relinquunt. Neque enim excusandi locus est, si quis id sibi sumat, ut de rebus gestis aliter pronunciet, atque ipsa aeterna immutabilisque veritas praescripsit. Qui Alexandrum Caesarem caeterosque miris laudibus depingunt, quid aliud, ut ille ait, nisi furiosos latrones praedonesque orbis descripserunt? Nihil hic muto, quin addo insuper, ex historiae Christianae monumentis certo persuasus: qui Constantinum I, Iustinianum, Carolum et reliquos per omnia Magnos praedicant, nae isti rationem vitae Christianae procul habent, ac in splendore inani et pompa, commodisque temporum, imo in aperta tyrannide et ferocia perabsurde collocant.[5] Incurrant eiusmodi ἐγκωμιασαὶ vel in exterorum reprehensionem, et vel a Luciano audiant quid sit τοῖς ἐπαίνοις ἀρχόντων καὶ στρατηγῶν διατρίβειν, τοὺς μὲν ổικείους εἰς ὒψος ἐπαίρειν et quae ibi subnectuntur[6].

XII. Ast in virum bonum, cumq[ue] Christianum, assentatio non cadit, qui cum improbis adeo in hoc servili ἀνδρωπαρεσκείας genere haud conspirar. Nec tamen enumerari omnes possunt, qui nulli profanissimorum concesserunt ea parte dedecoris, quod quale sis, animus Dei rectique ac veri amans, solus poterit existimare. Non dissimulabo, graviter me doluisse, cum non ita pridem Petri Danielis Huetii Origeniana [Origenis in Sacras Scripturas commentaria, quaecunque Graece reperiri potuerunt interprete Petro Daniele Huetium, Coloniae, 1685] legerem, quod vir coeteroquin eruditissimus, regem suum adeo immensis laudibus extulit, ut auctoritate eius non modo [11] exarmatam languere haeresin scribat, sed et pietati per eum ita honorem constare, ut nulla ad audienda pietatis praecepta, paratior aetas hac nostra sit futura. Nempe sic inanibus persuasionibus replent animum homines, et inprimis collectam affusamque adversus innocentes iram, zeli nomine, simulatumque Dei cultum pietatis praetextu ad posteros transmittunt.

XIII.[7] Non miror, exteros, quos ethnicos vocant, historiarum finem ad duo saltem capita revocasse, et cum χρησίμῳ atque τῷ τερπνῷ definiisse. Alii vel πιθανότητα tantum commemorarunt, vel caverunt solum, ne quid falsi diceretur, neque dissimularetur verum, aut ne qua suspicio gratiae esset vel simultatis. Satis caetera apposite, si modo vel paucissimi in scribendo comprobassent. Quid vero de iis dicam, quos vulgo Christianos scriptores et ecclesiasticos appellant? Longum esset illos inter se contendere, quorum plurimi veritatis terminos moverunt, fideique laudem apud cautiores obscurarunt, ac quod de scriptoribus patriae suae aliquis dixit, ex veritate perpauca, ex vanitate plurima narrando explicarunt. Id quod imposterum confectum dabo, ut intelligatur verum esse, quod de natura veritatis dicitur, eam non nisi longo tempore in lucem protrahi, postquam scil[icet] hominum disceptantium odia et motus coeteri conquieverunt.

XIV.[8] Difficile autem sit, causarum inire numerum, ex quibus sublestae fidei historias provenire reperio, lectoribusque prudentibus, nihil praeter dubitandi rationes relinquere: quarum tamen potissimas liceat enumerare. Primum quidem foedus error est, ac tantum non unica corruptae eruditionis origo, quod multi sese ad huiusmodi labores applicant, destituti necessariis praesidiis, et vana, neque a Deo emendata mente, ad opus aggrediuntur. Hos vel prima conatuum fundamenta etiam in historia deserunt, in quibus temere experiuntur vires; non iam tum subacti, non exercitati probe ac lumine [12] sublimiore et divina virtute instructi. Persuadent sibi non pauci, se singulari Creatoris auxilio et favore in tractandis disciplinis, quam comodissime carere posse, neque alia nisi naturae presidia requiri. Ita plus ex conatu et opinione vulgi, quam ex successu habet consilium, quum tenebris ethnicorum immersi, suavissimam coelestemque lucem fugiunt et declinant.

XV. Non capit humana ratio ortus rerum atque eventus, quatenus omnes illi a spiritu aeterno vel occulte saltem diriguntur. Cum vero sibimet indulget vana meditatione, tum monstra fingit, ipsamque se ignorantia pariter ac temeritate et fastu deludit. Eadem infelicitas historiam quoque oppressit, quum eandem vel a prorsus paganis vel saltem ab iis accepimus, qui hos impietate tantum non exaequant. Nemo horum incorruptum animi candorem hominibus exhibuit, qui adversus Deum subdolo ac contumaci fuit. Atque haec est precipua fundi nostri calamitas, hic fons tot fabularum, mendaciorum, calumniarumque et incertae historiae. Hinc plurimi ex impia gentium disciplina prodeuntes, dicta gestaque; Dei miracula, ceteraque ultra naturae fines posita, vel silentio premere, vel commentis obscurare, instituerunt.

XVI. Mirum dictu, quantum hic sacerdotes Deorum turbarint, qui honorum commodique sui rationibus ducti nihil populo aut posteris innotescere sunt passi, nisi quod opinionibus et institutis suis non refragaretur. Etenim hi fere soli quondam et religionem et literas, tabulasque memoriarum et commentarios curarunt et quasi monopolium rerum omnium sub religionis titulo exercuerunt. Ceteri, si ad scribendum animum applicarent, ex arbitrio et oraculis sacerdotum suorum pendentes, paucissima vere prodiderunt. Quae omnia non minus de corruptis Iudaeorum sacerdotibus capienda sunt, postquam facti et non fallentes auctores cum Malachia desierunt. Unde tot perversissima legas iudicia, tot calumnias et atrocissimas [13] relationes Iudaeorum pariter ac paganorum de Christianis, quas Tacitus, Plinius secundus, Suetonius, Porphyrius, Celsus aliique produnt.

XVII. Neque aliter video inter ipsos Christianos contigisse, postquam horum plurimi a prima integritate sensim abducti non minus eiusmodi animorum corruptelis indulserunt. Tunc enim, si primos Novi Foederis conditores et viros apostolicos horumque discipulos aliquot excipias, ceteri, plura ex suo, quam Christi sensu, tradiderunt. Irrepsit sensim simulata religionis species, quotiescunque hostium insultus atque irae conquiescebant. Ipso sane tertio seculo, ac nonnihil in secundo, coetus Christianus per insignem hypocritarum colluviem tantum non oppressus est. Succedentibus vero temporibus, tranquillus rerum status ad luxum inertiamque et ambitionem ceteraque crimina, doctores una cum reliquis transversos abripuit.

XVIII. Id vero imposterum distincte luculenterque per seculorum seriem commonstrabo, cum aperte evincam, ad impietatem et hypocrisin, omnem corruptelarum originem referendam esse. Nam quae vel stulte, vel temere gesta sunt, ea conquisitis undique rationibus commendare vel praetextus conquirere aut mendaciis obscurare sunt annisi. Inde adeo tot calumnias legimus, quibus probi et impiis exosi in invidiam adducti sunt, aut actiones iustae foedissimis obtrectationibus oneratae. Hinc tot insuper lacunae in historiis antiquis non minus quam recentioribus, quum calamitates publicae earumque praesagia a Deo promulgata omittuntur, vel satis quidem frigide et incongrue, imo nonnunquam blaspheme commemorantur. Quo in argumento, tales ego historicos a crimine horrendo, quod in Spiritum Sanct[um] committitur, quam proxime abesse reor, quotiescunque isti verba operaque eiusdem convitiis proscindunt, ceterosque exemplo suo invitant.

[14] XIX. Speciatim vero in eiusmodi scriptorum genere, ambitio sese prodit, quum illi ad laudes tantum adspirant, ac mulcent alios, maxime potentiores, ambitiosis narrationibus, ne suismet commodis atque encomiis destituantur. Plures animus corruptus eo impellit, quo aeternum ac immortale nomen ex historia sibi promittant. Quales ineptiae a probo et Christiano viro procul absint, eruditis tamen interdum familiares, atque ex paganorum disciplina derivatae. Ubi simul recordor, quantum aemulatio valeat, quippe ingentem malorum cumulum doctrinae inducens. Ista non paucos per invidiam corruptos, coeco sui amore et admiratione propriarum rerum abripuit, ut aliorum detrectarent institutis, laboresque et alia quaevis aversarentur. Hinc diversissima, de uno quandoque facto, non iudicia tantum, sed relata quoque legas, idque tum maxime, cum per dissensiones in diversa trahuntur animi exulcerati et confusi. Hinc tot pessimae circumstantiarum corruptiones quae vel omissae vel perverso ordine ac scopo appositae, auctae etiam aut diminutae deprehenduntur. Ut taceam, quam praefractis ingeniis nihil rectum aut commemoratu dignum videatur, nisi quod ipsorum opinionibus vel moribus avitis exacte congruat.

XX. Versantur alii in historiis, ne proemia desint titulis librorum, quando opulentiorum loculis insidiantur. Quae res pessimi exempli est, adulatio nempe illorum, quibus historiarum scriptio venalis esse solet, dedicando foetus suos, vel potius monstra et abortus, hominibus alias inflatis. Tum vero tot encomia inaudita cumulant, tot horrendas assentandi formulas, ut vel impudentissimos in ruborem dare possent. Laudo autem et admiror veterum modestiam, qui talia procul habuerunt, atque in crimine posuissent, luci committere publicae, qualia iam tabernas complere ac tantum non rumpere videmus. [15] Sic fallitur incauta posteritas, et heroas deosque iubetur existimare, qui vix mancipii personam ex merito gerant.

XXI. Plurimum conatus, etsi cetera forsan satis ingenuos et doctrina et prudentia deserit, qui toties de hoc curriculo deflexerunt, quoties ne exiguis quidem subsidiis bene sapienterque comparatis, instructi fuerunt. Ita multa rursus negligenter, multa ieiune ac tenuiter, persecuti sunt, neque ab ea culpa liberandi, quae ad historiae, tam turpiter deformatae, causas spectat. Afferunt nonnulli audaciam, et consignant literis historias, quae illorum aetatis non sunt, aut confisi fallaci memoriae, aut haurientes ex narrationibus incertis et frivolis, aut meris innixi coniecturis. Haec atque huiusmodi deinde alii exscribunt, ac pro indubitatis obtrudunt documentis, ut tanta fabularum congeries historiam inundet.

XXII. Non possunt non sapientes indignari multis historiarum compendiis, syntagmatibus, chronologiis, aliisque, quorum auctores veris destituti fontibus, rivulos sectantur, eosque impuros et lutulentos. Posthabito etiam iudicio practico, obvia quaevis corradunt, absque ulla veritatis cura inculcant, ne viso quidem ullo codice antiquo, aut auctore coaevo perlecto. Cum itaque rivuli lutulente et turbide fluunt, tum fontes impuros esse constat, et quaevis alia contaminare. Quibus omni certe ratione obviam eundum esset, atque ex collatione testimoniorum non fallentium series rerum accurata indaganda, opponendaque vera fictis, certa dubiis, ordinata confusis praeferenda.

XXIII. Dixi hactenus de potioribus corruptarum historiarum causis, quae ignorantia divinarum humanarumq[ue] rerum maxime [16] definiuntur. Quibus id unicum adiungo, multum ex hac culpa in antiquos redundare, quatenus illi per oscitantiam caeterasque causas tam parce memorias suorum temporum reliquerunt. Nota est in vulgus doctorum quaerela, quoties iacturam codicum antiquorum dolent, amissaque monimenta et innumeras historiarum lacunas conqueruntur. Quod incommodum, uti per omnia ferme tempora grassatum est, sic multo maiori ansam praebet corruptioni. Non iam referam, quantum hac re abutantur, qui pro genuinis foetibus fictitios auctoribus supponunt, vel ex ingenio comminiscuntur relationes, statum indolemque circumstantiarum evertunt, et miro artificio res gestas confundunt.

XXIV. At vero illis minus condoleas, quam his, qui metu potentiorum oppressi, scribere non audent, quae veriora esse norunt. Quamquam neque tales habent, quo se magnopere tueantur; quippe ab adulatoribus non prorsus alieni, certe in asserenda veritate languidi et negligentes, nullaque candoris et fidei praemia apud Deum reposita persuasi. Interim egregium illud quorundam institutum fuit, qui, quum praesenti tyrannorum vi sese impares viderent, historias suas ex veritate conscriptas, clamque tantisper habitas, posteris demum divulgandas commiserunt. Illustris inter hos Procopius Caesarensis Historiam Iustiniani I sic composuit, sapienterque, quoad viverer, occultavit, arcanamque dixitatque aetati secuturae insignem rerum alias ignotissimarum seriem ex vero enarravit. Ut taceam alios, quorum numerum Johannes ille Burchardus in Historia Alexandri VI P[apae] R[omani] [Historia arcana sive de vita Alexandri VI Papae, seu excerpta ex diario Johannis Burchardi, edita a Godefrido Guilelmo Leibnizio, Hannoverae, 1697] ad modum diarii conscripta, et nuperrime ab illustri Leibnitio edita, luculenter auxit. Modo illud in eiusmodi scriptis non negligatur, ut animo puro soliusque veritatis cupido arcana scelerum, consiliaque et fraudes, nullo vero imitandi proposito cognoscamus. Quo forsan et illud Chronicon scandalosum referendum, quod in Gallia iam tum [17] Ludovici XI temporibus scriptum commemoratur, ac cum ceteris ea quasi soli exponit, larvisque privat, quae in ultimis regum secessibus contigerunt. Neque alia, credo, ratio est Arcanorum Aulicorum Elisabethae reginae Anglicae, quae a Walsinghamo primum edita per Robertum Nantonium non ita pridem illustrata sunt. [Le secret des Cours. Ou le journal de Walsingham, secretaire d’Etat sous la reine Elisabeth, contenant les maximes de politique necessaires aux courtisans et aux ministres d’Etat, avec les remarques de Robert Nanton sur le regne et sur le favoris de cette princesse, Eustache du Refuge, Cologne, 1695].

XXV. Haec atque huiusmodi instituta, quibus ignota hucusque et arcana improborum facta deteguntur, si quis importuna et nec toleranda putet, is cogitet, quae Salvianus Massiliensis in simili negotio graviter commonuit.[9] Cum enim aliqui aegre ferrent, quod viris hucusque spectatis fides atque commendatio per tot annorum quasi praescriptionem asserta demum dubia redderetur; tum ista severe scripsit: «Nempe hoc causam corruptae rei Christianae magis aggravat, si deteriores fuerint, qui tamen vulgo meliores dicuntur. Neque tamen bonitati unius alterius obstat crimen aut accusatio. Quam ob rem et veritatis perquirendae spes multos frustrata est, aut solum dubios ancipites tenuit, et sola nec tempestiva προσωποληψία cepit, ut simul commodis laudibusque aliorum ducti a recepta narratione discedere dubitarint». Quam viam, qui non amplius ineunt, ii conscientiae quidem et saluti consulere, sed famae fortunaeque negligentes esse videbuntur.[10]

XXVI. Usque adeo illuditur summo rerum statori atque arbitro, eiusque innocentissimae soboli, veritati. Abhorrent ideo timidiores ab hac indaganda et tuenda, alii metu calumniarum nihil recti probique sibi licere existimant. Plurimi nec possibile sibi esse aut magnopere necessarium arbitrantur, servire Deo, atque ad normam voluntatis eius, tam dulcis tamque salutaris, sese componere. Paucissimi aliqua eaque incorrupta probitatis verae exempla aut ceteris produnt aut ipsi observant atque imitantur. Ita spes fallitur lectorum auditorumque, ac ipsa posteritas exempla [18] potius pessima capit adulterandae veritatis sanctitatisque corrumpendae. Plena hinc est ecclesia scandalis et vulneribus ferme non amplius sanabilibus, resp[ublica] sceleribus et suppliciorum causis, calamitatibus item ac turbis, immo universus orbis tragicis exemplis.

XXVII. Ex adverso si innocentissima proborum facinora, si primae maxime ecclesiae facies propius innotescerent, quantam, quaeso, vim ad commovendos animos et corrigendos persentisceremus? O si plures exstarent scriptores cordati, qui deterso fallaciarum et hypocriseos fuco, homines, et in his maxime principes in ecclesia et rep[ublica] vivis coloribus depinxissent! Qui facta et dicta singulorum nude nec larvis ac simulacris tecta promulgassent ! Quantum non historiae modo, sed universae rei publicae et Christianae lumen foenerarentur, quo nebulae mendaciorum solide possent discuti! Dum interea in rebus gravissimis lacunas deploramus, coniecturis ducimur, rimamur imprudentiorum confessiones per veritatem et conscientiam quandoque expressas, ac reliqua subsidia omnia sedulo adhibemus.

XXVIII. Omnium tamen maxime eorum institutum probatur, qui vel manuscriptos, annales et diaria publica privataque conquirunt, qui tabulas et acta publica epistolasque familiares perlustrant, arcanas etiam privatorum narrationes habent ad manus. Ex his sane in historia recentiori multo felicius me profecisse fateor, quam ex vastis quibusdam historiarum voluminibus. Scribunt privati homines in gratiam nullius, procul partium studio, procul animi perturbationibus. Habent neminem, quem occulta scriptione offensum metuant aut cui adulentur. Unde nude adeo et prout res sese habent, memoriae causa in chartas coniiciunt. Quo ex genere monimentorum superiori seculo cum alii, tum [19] maxime solertissimus vir Matthias Flacius incomparabilem historiae thesaurum ex medio aevo congessit, nec huius forte totam messem in Catalogo testium veritatis communicavit. Recentiores non attingo, quorum in civilibus quidem hoc instituto notissimi Melchior Goldastus atque Fridericus Hortlederus, in ecclesiasticis Henr[icus] Canisius, Lucas Dacherius, Phil[ippus] Labbeus, Jo[hannis] Bap[tista] Cotelerius, Franciscus Combesisius, Balusius, Mabillonius, Seckendorffius et plures exstiterunt.

XXIX. In his ceterisque omnibus quantus selectus sit adhibendus, quanto studio veritati cuncta sint tribuenda, tuendae pariter atque condecorandae, inposterum cum cura et adhibita fide summa edisseram. Laetum enim prosperumque hoc omen est, quum serenissimus atque potentissimus Princeps ac Dominus Ernestus Ludovicus, Landgravius Hassiae, Princeps Hersfeldiae, comes in Cattimeliboco, Dezia, Ziegenhainia, Nidda, Schaumburgo, Ysenburgo et Budinga, etc. Princeps ac Dominus meus clementissimus, impetu animi sapientissimi proprio, mihi nihil tale cogitanti in hac academia campum patefecit industriae, aperuitque locum ad historiarum commemorationem. Qua in re divinae voluntati morem gessi, animumque caetera secessus otiique liberalis cupidum erexi atque firmavi ad ornandam provinciam mihi graviter commissam.

XXX. Adsit Deus principis optimi consiliis, meque et contaus meos spiritu suo dirigat ac secundet, eam omnibus mentem impertiatur, eas vires suggerat, quae honorem nominis eius in pretio habeant, et ad pii devotique cultus [20] reique publicae et patriae rationes faciant. Graviter enim ac imprudens sit et in ignorantia rerum omnium versari iudicandus, quisquis sapientissimum principis institutum in supervacaneis poneret. Quando quidam et historia per se apud bonos omnes in pretio, et accuratior inprimis selectiorque prorsus eiusmodi est, qua nec sacra nec civilis doctrina aut vita denique communis carere potest. Iam si vel maxime tot libelli vulgares ad manus sint: tamen et usus rerum et labores mei in posterum planum facient, quam parum plerisque fidei in momentis gravissimis sit adhibendum.

XXXI. Sigillatim qui sacrae docendi facultatem assequi student, illi demum, si experiri non pigeat, intelligent, quantum valeat historia emendatior ad usum et notitiam rerum divinarum, ut pernoscant recte et usurpent cum fructu divinos scriptores, ut videant, quo eventu et modo sapientia e coelo devocata et patefacta, quibus successibus et instrumentis abditos suos sensus, numen immortale exposuerit. Magna insuper et tantum non praecipua prudentiae pars in temperandis diiudicandisque suis aliorumque actionibus posita est. Ista vero nunquam satis explorate percipi poterit, nisi historiae et exempla et monita suggerant atque inculcent. Id quod rursus fieri nequit, nisi in illis fucatum a genuino discernatur, et quae per malevolos obscurata aut hypocritarum lenociniis implicata sunt, intrepide evolvantur, ac imprimis in eorum, qui remp[ublicam] et ecclesiam rexerunt, consilia conatusque procul studio aut obtrectatione inquiratur.

XXXII. Sic demum fiet, ut multa optimis exemplis feramus accepta, pessima quaevis suae relinquamus foeditati, neque insultemus innocentibus aut indignemur eiusmodi personis, [21] quas impii aut imprudentes ut haereticos et nebulones reprehendunt. Haud grave etiam sit, vindices atque instauratores Christianismi per omnia tempora propius nosse, instrumenta Dei admirari et in laudes quoque divinae clementiae descendere. Simul delectabit in rebus publicis easdem saepe fabulas mutatis saltem personis actas spectare, fontesque omnium morum, actionumque et successuum, exordia, mutationes finesque et gubernationem, rerump[ublicarum] casus tragicos, sapientum dicta et gesta, tyrannorum exitia, irae mansuetudinisque divinae exempla designare. Uno verbo exprimam instituti nostri rationem: iuvabit ubique et in sacris maxime nosse Christum et Antichristum, atque utriusque gesta diligenter inter se conferre.

XXXIII. Qua in re illud de me ingenue atque in publico conspectu profiteor, et exquisita tractandi ratione et ratis firmisque argumentis, denique necessario veritatis antiquissimae studio memoriam omnium temporum, rerump[ublicarum] et ecclesiarum me traditurum. Nihil mihi indulgebo, nihil odio vel amori commodisve tribuam: veri tenax et recti ad vitae usus universam docendi rationem referam. Probabunt, auguror, institutum, quotquot probitatis amantes aeternam patris sapientiam fontemque omnis genuinae doctrinae Iesum Christum venerantur. Ita in spem adducor capessendi auspicato muneris, quod mihi plane divinitus iniunctum novi, atque auxilium gratiamque patris coelestis mihi polliceor, omniumque benevolentiam, qui haec studia et hos conatus existimant, decenter expeto.

XXXIV. Ad extremum apud vos maxime, cives academiae generosi atque nobilissimi, industriae fideique meae aditum patere arbitror, studiisque et amori nihil denegatum [22] iri credo, quae non fallant spem de me forte conceptam, fucatumque nihil atque alienum habeant. Ita bene nobis cedent labores, ut nec cuiquam officium meum desit, quin illud usu atque consuetudine omnibus gnaviter sim commonstraturus. Quare agite, commilitones, et tanto contentius revocemus animum mutuis operis atque cohortationibus ad Dei nostri cultum, serium illum et purum, quo minus forsan temporis ad emendandam vitae rationem pluribus est relictum! Tum ad studia atque contemplationes divinarum humanarumque rerum aggrediamur, perlustremus rerump[ublicarum] et ecclesiarum historias, cultum doctrinae induamus elegantioris atque olim profuturae, vitam vero ante omnia emendatis doctrinae rationibus instruamus!

Note editoriali

Gottfried Arnold (1666-1714) teologo, fu professore di storia nell’Università di Giessen per un solo anno, tra il 1697 e il 1698; la sua aperta contestazione dell’ortodossia luterana culminò nell’abbandono dell’incarico accademico che aveva inaugurato nell’estate del 1697 con la Commentatio de corrupto historiarum studio. Il testo è di particolare interesse perché enuncia sinteticamente alcuni dei principi storiografici essenziali sui quali Arnold avrebbe impostato di lì a pochi anni la sua opera più celebre, la Unparteyischen Kirchen-und Ketzer Historie, pubblicata tra il 1699-1700. Si tratta della prima grande opera di storia del cristianesimo composta in tedesco, la cui apparizione suscitò vastissimo interesse in tutta Europa. La critica documentata della tradizionale definizione di eretico e la rivendicazione di una legittima appartenenza al cristianesimo di individui e gruppi storicamente iscritti tra gli eterodossi, suscitarono l’immediata reazione delle ortodossie cristiane. La Commentatio qui trascritta, pur affrontando problemi generali di metodologia storica, si sofferma con particolare attenzione sui limiti e sui danni che il travisamento o il rifiuto di tali principi hanno provocato nella storia sacra. (cfr. pgf. III, X).

La presente edizione si basa sul testo pubblicato a Francoforte, da Johann David Zunner, nel 1697. La grafia e la punteggiatura del testo sono state ammodernate per permetterne una più agevole comprensione; le maiuscole di rispetto sono state eliminate e i nomi propri, come i titoli onorifici, sono stati sciolti. Tutti gli interventi sul testo del curatore sono segnalati tra parentesi quadre e in grassetto ([ ]). I titoli delle opere citate sono trascritti in corsivo. I riferimenti testuali, presenti in margine ai singoli paragrafi, sono riportati nelle note a piè di pagina in corrispondenza della citazione; i richiami ad autori, opere, o passi che illustrano o approfondiscono il tema trattato nel singolo paragrafo sono invece segnalati nelle note compendiarie all’inizio del paragrafo stesso. Tutte le citazioni sono state verificate e nei casi di opere meno note si è ritenuto utile fornire il riferimento bibliografico. In grassetto, tra parentesi quadre, sono stati indicati i numeri di pagina secondo l’impaginazione dell’edizione citata.

Note

[1] Acta, III,2.

[2] I, Cor., XV, 21.

[3] Sirac., XXXIX.

[4] Conf. Joh[annes] Eisenhart, Comm[entarius] de fide historica, I, petr. I, 18.

[5] H[enricus] C. Agrippa, De [incertitudine et] vanit[ate] scient[iarum], cap. V.

[6] Libro, πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγρὰφειν.

[7] Lucianus, l[ibro] c[itato].; Didymus vel alius auctor Schol[ia] ad Hom[erum] έ ῥαψωδ. pag. 206; Cicero, lib. II, De orat[ore]; Rich[ard] Stanihurtus, lib. II, Rer[um] Hibern[arum] [Richard Stanyhurst, De rebus in Hibernia gestis libri IV, Lugduni Batavorum, 1587].

[8] Joh[annis] Bodinus, Meth[odus ad facilem] hist[oriae], cap. IV.

[9] Lib. IV, De gubern[atione] Dei, p. 134.

[10] Lib. VII, p. 191.